KÜRTÇE MEVLİD

Kürtçe Mevlid-i Şerîf yazarı Molla-i Bâtevî hakkında kaynaklarda çelişkili ve doğrulanamayan bilgiler bulunmaktadır. Kürtçe (Kurmancî) Mevlid-i Şerîf’in ilk baskılarında adı Hasan El-Ertûşî şeklinde yer almıştır ki yaptığımız araştırmalar bunu doğrulamamaktadır. Bazı kaynaklarsa adını Ahmed olarak kaydetmiştir. Bu kayıtlara karşı yaptığımız araştırma sonucunda asıl adı Molla Hüseyin El-Batevî’dir. Molla Ahmed onun dedesidir. 

Cümle zerrât-ı cihân dâ ev nidâ

Kérne gâzî pékve gotin merhabâ 

Ger dévitin hûn ji nâré bin necât

Bi’aşk o şevqek hûn bibéjin Es-Selât

Kürtçe Mevlid-i Şerîf yazarı Molla-i Bâtevî hakkında kaynaklarda çelişkili ve doğrulanamayan bilgiler bulunmaktadır. Kürtçe (Kurmancî) Mevlid-i Şerîf’in ilk baskılarında adı Hasan El-Ertûşî şeklinde yer almıştır ki yaptığımız araştırmalar bunu doğrulamamaktadır. Bazı kaynaklarsa adını Ahmed olarak kaydetmiştir. Bu kayıtlara karşı yaptığım araştırma sonucunda asıl adı Molla Hüseyin El-Batevî’dir. Molla Ahmed onun dedesidir. Babasının adı Molla Mustafa’dır. Molla Ahmed, soyundan gelenlerin ifadesine göre, ailesi aslen Irak Kürtlerinin Mizurî aşiretinden olup Beytüşşebab’ın Pirusan/Piruşan köyündendir. Onun ve oğlu Molla Mustafanın kabirleri Pirusan/Piruşan köyündedir. Sonra, torunu ve Mevlid yazarı Molla Hüseyin, Bâte köyü sakinlerinin talebiyle kardeşleri, Osman, Ahmed ve Mehmed’le birlikte bu köye göçmüş ve burada imamlık yapmıştır. Aile bundan sonra Batevî olarak anılmıştır. Molla Ahmed’in 18. yüzyıl başlarında hayatta olduğu tahmin edilmektedir. Mevlid-i Şerîf’in yazarı ise bunun torunu olan Molla Hüseyin’dir. Molla Hüseyin’in doğum ve ölüm tarihleri bilinmemektedir. Mevlid metninde kendisi hakkında hiçbir bilgi vermemiş. Sadece son iki beytinde Mevlid’i yazan Bâteli bu fakire duâ ve Fatiha okunmasını istemiştir.

هم ژبو هر چار امام جادهء

هم ژبونا كاتبی ڤی نسخهء

بو جمیع مسلمین و صالحه

بو فقیر باتهء الفاتحه

Hem ji bo her çâr imâm-ı caddeé
Hem ji bona kâtib-i vî nüshaé
Bû cemi’-i müslimîn o sâliha
Bû fakîr-i Bâteî El-Fatiha

Tercüme: “Hem bu yolun (Ehl-i Sünnet’in) her dört imamı için; hem bu nüshanın (Mevlid) yazarı için; tüm Müslüman ve Salihlere ve Bâteli bu fakîre Fatiha”

Mevlid yazarı Molla Hüseyin’in ve kardeşlerinin mezarları halen Bâte (Güney yaka) köyünde bulunmaktadır. Bu köy 1991 tarihinde Beytüşşebap ilçesiyle birlikte Şırnak iline bağlanmıştır. Bugün aynı köyde yaşayan torunlarından Molla Salih (Salih Kaval) ile Mevlid-i Şerîf yazarı arasında yedi kuşak bulunduğu tesbit edilmiştir:

Molla Ahmed

Molla Mustafa

Molla Hüseyin (Mevlid Yazarı)

Molla Tahir

Hüseyin

Ali

Molla Salih

Ali

Molla Salih (Halen hayatta ve Bâte-Güney yaka- köyünde yaşıyor. Köyün imamı)

M. Emin Zeki Beğ, “Meşâhiru’l-Kurd Ve Kurdistan” adlı eserinde isminin Ahmed olduğunu, H. 820–900 tarihleri arasında yaşadığını belirtmekteyse de ( M. Emin Zeki Beğ, 2006:446) yukarıda, Mevlid sahibinin bizzat torunlarından aldığımız bilgilerle tümüyle çelişmektedir. Bu anlamda Tahsin İbrahim Doskî ile Muhsin İbrahim Doskî’nin Mevlid’in 1996 yılındaki neşrinin önsözündeki bilgilerde de ciddi hatalar söz konusudur. Burada da Molla Hüseyin El-Bâtevî’nin doğum-vefat tarihleri olarak M. Emin Zeki Beğ’in verdiği aynı tarihler verilmiştir. (Tahsin İ. Doskî-Muhsin İ. Doskî, 1996:11)

Mevlid ilkin, Bediüzzaman Said-i Nursî’nin yakın arkadaşlarından Ahmed Râmiz tarafından 1324 tarihinde Kahire’de basılmış. Daha sonra 1327’de tekrar Şeyh Muhammed Şefik El-Arvâsî tarafından İstanbul’da Ahmed Kâmil matbaasında bastırılmıştır. Mevlid’in bunun dışında çeşitli baskıları yapılmış, 1996 yılında Irak-Dohuk’ta, Tahsin İbrahim Doskî ile Muhsin İbrahim Doskî tarafından bazı yazma nüshalarına dayanılarak tahkikli bir şekilde basılmıştır. Son önemli baskısı ise müellifin hayatı ile ilgili geniş bir araştırma ve girişle birlikte İstanbul’da Molla Abdüssamed ve Molla Abdüsselâm tarafından gerçekleştirilmiş. Bu neşir Kürtçe Mevlid’in şu ana kadar yapılmış en ilmi neşridir. Yine bu kürdçe Mevlid-i Şerîf’in Zeynelabidîn el-Amidî tarafından Arapça bir şerhi yapılmış olup, bu şerh Diyarbakır’da basılmıştır.

Kürdçe Mevlid tertip ve kısmen mana olarak Süleyman Çelebî’nin (Vefatı:Bursa- 825/1422) Türkçe Mevlid-i Şerif’ine benzemekte ona nazîre olarak yazıldığı metinden tesbit edilebilmektedir. Hatta Merhabâ ile başlayan bahirler, Süleyman Çelebî Mevlid’indeki Merhabâ ile başlayan bahirlerin aynısı ve tercümesi gibidir:

Süleyman Çelebi Mevlidi 

یارادلمش جمله اولدی شادمان

غم گیدوب عالم یڭیدن بولدی جان

جمله ذرات جهان ایدوب ندا

چاغریشوبن دیدیلركم مرحبا

مرحبا أی عالی سلطان مرحبا

مرحبا أی كان عرفان مرحبا

مرحبا أی سر فرقان مرحبا

مرحبا أی درده درمان مرحبا

مرحبا أی بلبل باغ جمال  

مرحبا أی آشنای ذوالجلا

مرحبا أی ما ه وخرشید هدی

مرحبا أی حقدن اولمایان جدا

مرحبا أی عاصی امت ملجا ئی

مرحبا أی چاره سزلر أشفعی

مرحبا أی جان باقی مرحبا

مرحبا عشّاقه ساقی مرحبا

مرحبا أی قرة العین خلیل

مرحبا أی خاص محبوب جلیل

مرحبا أی رحمةً للعالمین

مرحبا سنسین شفیع المذنبین

مرحبا أی پادشا ه دو جهان

سنڭ ایچون اولدی كون ایله مكان

أی جمالی گون یوزی بدر منیر

أی قمو دوشمشلره سن دستگیر

دستگیریسین قمو افتاده نڭ

هم پناهی بنده وُ آزاده نڭ

أی گوڭللر دردینڭ درمانی سن

أی یرادلمشلرڭ سلطانی سن

سنسین اول سلطان جمله أنبیا

نورچشم أولیا وُ اصفیا 

أی رسالت تختنڭ سن خاتمی

أی نبوّت مهرینڭ خاتم

چونكه نورڭ روشن ایتدی عالمی

گُل جمالڭ گلشن ایتدی عالمی

اولدی زائل ظلمت جهل و ضلال

بولدی باغ معرفت عین كمال

یا حبیب الله بزه امداد قیل

صوڭ نفس دیدارڭ ایله شاد قیل

Yaradılmış cümle oldı şâduman

Gam gidüb âlem yeniden buldı cân
Cümle zerrât-ı cihân idüb nidâ
Çağrışuben didiler kim merhabâ
Merhabâ ey âlî Sultan merhabâ
Merhabâ ey kân-i irfân Merhabâ

Merhabâ ey Sırr-ı Furkân merhabâ

Merhabâ ey derde dermân merhabâ

Merhabâ ey bülbül-i bâğ-ı cemâl

Merhabâ ey âşina-yı Zü’l-Celâl

Merhabâ ey mâh u hurşîd-i hüda

Merhabâ ey Hakk’dan olmayan cüda

Merhabâ ey âsî ümmet melcei

Merhabâ ey çâresizler eşfa’ı

Merhabâ ey cân-ı Bâkî merhaba

Merhabâ uşşâka sâkî merhabâ

Merhabâ ey kurratu’l-Ayn-ı Halîl

Merhabâ ey hâs-ı mahbûb-ı Celîl

Merhabâ ey rahmeten lilâlemîn

Merhabâ sensin Şefîu’l-Müznibîn

Merhabâ ey padişah-ı dû cihân

Senin içün oldı kevn ile mekân

Ey cemâlı gün yüzi bedr-i münîr

Ey kamu düşmişlere sen destgîr

Destgîrisin kamu üftâdenün

Hem penâhı bende vü âzâdenün

Ey gönüller derdinün dermânı sen

Ey yaradılmışlarun sultânı sen

Sensin ol sultân-ı cümle enbiyâ

Nûr-ı çeşm-i evliyâ vü asfiyâ

Ey risâlet tahtının sen hâtimi

Ey nübüvvet mührinün sen hâtemi

Çünki nûrun rûşen itdi âlemi

Gü lcemâlun gülşen itdi âlemi

Oldı zâil zulmet-i cehl ü dalâl

Buldı bâğ-ı ma’rifet ‘ayn-ı kemâl

Yâ Habîballah bize imdâd kıl

Son nefes dîdârın ile şâd kıl

(Süleyman Çelebi, Mevlid, Rıza Efendi Neşri,1327:8-9; Faruk K. Timurtaş Yayını, 1990:IX, 29, 99-101)

Molla Hüseyin El-Bâtevî Mevlidi 

جمله ذرات جهان دا أڤ ندا

كرنه گازی پیكڤه گوتن مرحبا

مرحبا أی سرّ فرقان مرحبا

مرحبا أی درمان دردان مرحبا

مرحبا أی جان باقی مرحبا

مرحبا أی عشّاق ساقی مرحبا

مرحبا أی عالی سلطان مرحبا

مرحبا أی كان عرفان مرحبا

مرحبا أی شمس تابان مرحبا

مرحبا أی جان جانان مرحبا

مرحبا أی قرّة العین خلیل

مرحبا أی خاص محبوب جلیل

مرحبا أی رحمة للعالمین

مرحبا أنت شفیع المذنبین

مرحبا أی آفتاب بی زوال

مرحبا أی ماه تاب لا یزال

مرحبا أی بلبل باغ وصال

مرحبا أی آشنای ذوالجلال

مرحبا أی نور خرشید خدا

مرحبا أی توژحق نابی جدا

مرحبا مطلوب عالم هرتوی

مرحبا أولاد هاشم هر توی

مرحبا أی نورحقرا مظهری

مرحبا أی اولیارا سروری

مرحبا هاتی شڤان أمّتی

مرحبا هات بومه نورا دولتی

مرحبا أی بدرعالم یا منیر

مرحبا أی خلق كتی را دستگیر

مرحبا سلطان جمله أنبیا  

مرحبا أی نورچشم أصفیا

Cümle zerrât-ı cihân dâ ev nidâ
Kérne gâzî pékve gotin merhabâ
Merhabâ ey Sırr-ı Furkân merhabâ
Merhabâ ey dermân-ı derdan merhabâ
Merhabâ ey cân-ı Bâkî merhabâ

Merhabâ uşşâk-ı sâkî merhabâ

Merhabâ ey âlî Sultan merhabâ

Merhabâ ey kân-i irfân merhabâ

Merhabâ ey şems-i tâbân merhabâ

Merhabâ ey cân-ı cânân merhabâ

Merhabâ ey kurratu’l-Ayn-ı Halîl

Merhabâ ey hâs-ı mahbûb-ı Celî

Merhabâ ey rahmeten lilâlemîn

Merhabâ tûyi Şefîu’l-Müznibîn

Merhabâ ey âfitâb-ı bîzewâl

Merhabâ ey mâh-ı tâb-ı lâyezâl

Merhabâ ey bülbül-i bâğ-ı visâl

Merhabâ ey âşina-yı Zi’l-Celâl

Merhabâ ey nûr-ı hurşîd-i Huda

Merhabâ ey tû ji Hakk nâbi cüda

Merhabâ matlûb-ı âlem her tûyi

Merhabâ ewlâd-ı Hâşim her tûyi

Merhabâ ey nûr-ı Hakkra mazhari

Merhabâ ey ewliyâra serweri

Merhabâ hâti şivân-i ümmeti

Merhabâ hât bûme nûra devleti

Merhabâ ey bedr-i âlem yâ Münîr

Merhabâ halk-i ketira destgîr

Merhabâ sultân-ı cümle enbiya

Merhabâ ey nûr-ı çeşm-i asfiya

(Hüseyin El-Batevî, Mevlid, Seyyid Şefik Arvasî Neşri: 24-25; Nubihar Yayınları Neşri: 2006:106-109) 

Özellikle bahirler ve tevşihler arasında nakarat olarak tekrarlanan beyit ise mana olarak

aynıdır.

گر د ڤیتن هون ژ نار بن نجات

بعشق و شوقك هون ببیژن الصلوة

گر دیلرسز بوله سز اوددن نجات

عشق ایله درد ایله ایدڭ الصلات

Ger dévitin hûn ji nâré bin necât

Bi’aşk o şevqek hûn bibéjin Es-Selât
Ger dilersiz bulasız oddan necât
‘Işk ile derd ile eyidin Es-Salât 

Kürtçe Mevlid-i Şerîf , Kürt medreselerinde Kur’an-ı Kerim’i hatmeden çocuklara, Ahmed El-Hânî’nin Nubihâr kitabından önce okutulur, çoğunlukla ezberletilir. 

Not: Mevlid-i Şerîf müellifi Molla Hüseyin El-Bâtevî ile ilgili bilgilerini bizimle cömertçe paylaşan ahfadından Molla Salih Kaval ve İdris Kaval ile araştırmacı Hakkarili Halid Yalçına teşekkürü borç biliriz.

MÜFİD YÜKSEL 

Kaynaklar: 

Babé Zérevanî, 2002–2003. Mela Hiséné Bateyî, Nûbihar Dergisi, sayı: 87–88

Doskî, Tahsin İbrahim-Doskî, Muhsin İbrahim, 1996. Mela-yı Bâteî We Behremi-yi wî, Çaphâne-i Hawar, Dohuk-Irak

Molla Hasan El-Ertûşî, 1324. Mevlidu’n-Nebî (SAV), Ahmed Râmiz neşri, Kahire

Molla Hasan El-Ertûşî, 1327. Mevlidu’n-Nebî (SAV), Seyyid Şefik Arvâsî neşri, Ahmed Kâmil matbaası, Dersaâdet

Molla Hüseyin El-Bâtî Eş-Şâfi’î El-Hakkârî, 2006. Mevllidu’n-Nebî (SAV), Tahkik Ve Yayın: Abdülbâsıt Muhammed Abdussamed İbn Molla Muhammed Tâhir El-Amidî, Nubihar Yayınları, İstanbul

Muhammed Emin Zeki Beğ, 2006. Meşâhiru’l-Kürd Ve Kürdistan, Tercüme: Es-Seyyide Kerimete, Önsöz Ve İlave: Muhammed Ali Avnî, Dâru’z-Zaman, Şam-Suriye

Zeynelâbidîn El-Amidî, Behcetu’l-Enâm Bişarhi Mevlidi’n-Nebî (SAV) (Kürtçe Mevlid’in Arapça şerhi), Diyarbakır.

Süleyman Çelebi bin İvaz Ahmed Paşa bin Mahmud El-Brusevî, 1327. Musahhah Mevlid-i Şerîf, Tashih Ve Neşir: Rıza Efendi, Matbaa-i Ahmed Kâmil, İstanbul

Süleyman Çelebi, 1990. Mevlid, Hazırlayan: Faruk K. Timurtaş, M.E. B Yayınları, İstanbul.